Knurowskie pieniądze zastępcze

Autor:  Bronisław Wątroba (bronek.notgeld@elsat.net.pl, Moja miłość - numizmatyka)

  
Zobacz więcej banknotów w Galerii

 
 
Z początkiem XX wieku Knurów był gminą wiejską z obszarem dworskim, stanowiącą część powiatu rybnickiego. Większość mieszkańców była Polakami. Rozwój miejscowości jednak związany był ściśle z przemysłem, a zwłaszcza z wybudowaną na początku wieku kopalnią węgla kamiennego "Knurów”.

W sierpniu 1914 roku, po wybuchu I wojny światowej, podobnie jak w innych gminach i miastach górnośląskich i tu dotkliwie odczuwano brak pieniądza kruszcowego (monet o nominałach od 1/2 do 20 marek), co bardzo utrudniało wszelkie rozliczenia pieniężne. Szczególnie uciążliwe było to dla licznej załogi największego zakładu, czyli kopalni.

Aby jakoś się z tym uporać IV Królewski Inspektorat Górniczy, mający swą siedzibę w tej miejscowości, wyemitował dla potrzeb kasy kopalnianej banknoty zastępcze o nominale 5 marek. W innych miastach i gminach, gdzie właścicielami kopalń byli prywatni przedsiębiorcy, to oni byli z reguły wystawcami takiego pieniądza zastępczego. Kopalnia "Knurów” była jednak przedsiębiorstwem państwowym, gdyż jej budowę (w latach 1904-1910) finansowano w całości z funduszy skarbu pruskiego. Bezpośrednim wydawcą bonów mogła być w tym przypadku państwowa agenda nadzoru górniczego.

Walory pieniężne wydrukowane zostały jednostronnie na różowym papierze, w ilości nie większej niż 4000 sztuk. Zapewne nie wszystkie zostały wprowadzone do obiegu, gdyż część mogła stanowić pewną rezerwę kasową. Na banknocie podano datę emisji 12.VIII.1914 roku oraz określono datę ważności tego pieniądza 1.IX.1914 roku. Była to więc emisja krótkoterminowa. Pomimo tego jako pewne zabezpieczenie zastosowano numerację, pieczęć urzędową i odręczny podpis. Do wymiany tych walorów na państwowe środki płatnicze zobowiązana była kopalniana kasa. Praktycznie nie obeszło się też bez pewnego ograniczenia, gdyż kasa ta wymieniała minimum 4 sztuki o łącznej wartości 20 marek. Mimo wszystko jednak praktycznie całość wprowadzonych do obiegu walorów została wykupiona.

Na tym jednak historia tego knurowskiego notgeldu się nie zakończyła. Po pewnym okresie przechowywania ich w kasie, walory te zostały ponownie użyte, gdy przy kopalni utworzono obóz jeniecki. Wystarczyło je wtedy opatrzyć obustronnie stemplem o treści "Nur fur Kriegsgefangene” i wprowadzić ponownie do użytku, tym razem już jako typowe bony jenieckie. Dzisiaj na rynku kolekcjonerskim spotyka się praktycznie te walory tylko z taką pieczęcią, co może świadczyć o tym, iż całość emisji została w ten sposób wykorzystana. Jako ciekawostkę warto też dodać, że spotyka się rzadszą odmianę z błędnym nadrukiem, a poza tym stosowano fioletowy lub niebieski tusz.

Choć już w roku 1917 wiele gmin, miast i instytucji ponownie wprowadzono do obiegu lokalnego własne emisje niskonominałowego pieniądza zastępczego, to w Knurowie jednak do tego nie doszło. W jakimś ograniczonym zakresie mogły tu być jednak stosowane edycje magistratu Rybnika. Sytuacja uległa jednak zmianie z końcem wojny, gdy władze państwowe wręcz zachęcały do emisji takiego pieniądza (choć było to tylko przejściowe).

Z uwagi na znaczną deprecjację marki niemieckiej w czasie wojny, z końcem 1918 roku potrzebne były banknoty zastępcze o wyższych nominałach, aby jakoś zaradzić brakowi państwowego pieniądza na rynku lokalnym. Nawet przeprowadzona wtedy specjalna emisja dla potrzeb całego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, gdzie wśród wystawców wymieniono też powiat rybnicki, nie zapobiegła szerszej emisji pieniądza tego typu.

W Knurowie ponownie wystawcą bonów pieniężnych okazał Inspektorat Górniczy, przy czym tym razem wydano dwa odcinki o nominałach 20 i 50 marek. Walor dwudziestomarkowy wydrukowano jednostronnie na papierze w kolorze zielonym, ze znakami wodnymi. Nominał 50 marek wykonano natomiast na białym papierze ze znakami wodnymi. Dodatkowym zabezpieczeniem była numeracja, urzędowa pieczęć i odręczny podpis. Walory te ważne były od 12.XI.1918 r. do 10.XII.1918 r. Przy ich wykupie nie miało już dochodzić do żadnych ograniczeń.

Na tym działalność emisyjna urzędu nadzoru górniczego w Knurowie definitywnie się zakończyła, co jednak nie znaczy wcale, że w tej miejscowości nie pojawiły się już żadne inne pieniądze zastępcze typu notgeldów.

Podczas plebiscytu mieszkańcy Knurowa opowiedzieli się w większości za Polską, czego się można było spodziewać z uwagi na istniejące proporcje stosunków narodowościowych, a nawet na wcześniejsze wybory samorządowe, w których Polacy na 12 mandatów zdobyli 9.

W III Powstaniu Śląskim miejscowość już 3 maja zajęta została przez powstańców, a nieco ponad rok później Knurów został oficjalnie przejęty przez władze polskie. Aby jakoś upamiętnić te wydarzenia, samorządowe władze gminne wyemitowały w maju 1922 roku serię pamiątkowych walorów zastępczych o nominałach 1, 2 i 5 marek.

Na kolorowych awersach nominałów 1 i 2 marek umieszczono widok kopalni "Knurów”. Natomiast na awersie nominału 5 marek znajdujemy zdjęcia przedstawiające uroczystość patriotyczną. Rewersy nawiązują do wydarzeń związanych z walką Polaków o przyłączenie części Górnego Śląska do Polski.

Na niższych nominałach umieszczono zdjęcie gliwickiego cmentarza, gdzie w kaplicy mieścił się tajny, niemiecki skład broni i amunicji. Arsenał ten był podminowany i w czasie przejęcia przez wojska francuskie nastąpił wybuch, w efekcie którego część żołnierzy zginęła. Na rewersie pięciomarkówki znajduje się zdjęcie z pogrzebu doktora Franciszka Styczyńskiego, znanego gliwickiego działacza plebiscytowego i powstańca, który w kwietniu 1922 roku został zamordowany przez niemieckiego bojówkarza. Napisy na tych banknotach zastępczych są dwujęzyczne (niemieckie i polskie), a ich ważność określono na jeden rok. Serię knurowską wykonano w mikołowskiej drukarni Karola Miarki.

Podobne emisje pieniądza zastępczego o propagandowej wymowie, pojawiły się również w innych gminach przyłączonych do Polski. Była to też pewna odpowiedź na identyczną akcję w miejscowościach położonych po stronie niemieckiej, gdzie ukazało się wiele serii notgeldów o treściach proniemieckich i antypolskich. Zresztą w tym okresie do emisji pieniądza zastępczego nie dochodziło praktycznie z powodu autentycznych potrzeb lokalnego rynku, lecz raczej właśnie z uwagi na pewne właściwości propagandowe i reklamowe takich bonów, jak też w związku z potrzebami kas samorządowych.

Kolekcjonerstwo tych walorów stało się bardzo popularne wśród licznej rzeszy zbieraczy, co było źródłem dodatkowych dochodów dla samorządów. Pojawili się już nawet hurtowi handlarze, gwarantujący gminom zakup części takich emisji, co w dużej mierze uwalniało kasy samorządowe od obowiązku wykupu tego pieniądza za pełnoprawne środki płatnicze. Sytuacja uległa zmianie z nastaniem okresu hiperinflacji marki niemieckiej. Do kolejnej emisji w Knurowie jednak już nie doszło, właśnie z uwagi na zmianę przynależności państwowej tej miejscowości.


Zobacz również:
Banknoty zastępcze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego